Özellikleri:

1)      Ata sözlerinde kullanıldıklarında her zaman geçerli olan gerçekleri anlatır. Su uyur, düşman uyumaz.

2)      Bazı kullanımlarında alışkanlıkları bildirir. Her yemekten sonra bir fincan kahve içerim.

3)      Geniş zamanın olumluluk eki –r ile olumsuzluk eki –mez, bazen yapım eki olarak kullanılır.Koşar adım, görünmez kaza.

4)      Birleşik isimler yapılır. Bilirkişi, yazarkasa, uyurgezer...

5)      –r ve –mez eklerini alan kelimelerle ikileme yapılırsa, bu ikilemeler zarf-fiil olur. Sabah olur olmaz köye gideceğiz.

6)      Bazen gelecekteki bir iş için kullanılır. Bu durumda olasılık bildirir. Bu sene sınıfı geçer.

7)      Soru biçiminde kullanıldığında “rica, yadırgama” anlamları görülür. Bir dakika bakar mısınız? (Rica)  / Ben seninle aynı yerde oturur muyum? (Yadırgama)

DİLEK KİPLERİ

1. Gereklilik Kipi : Eylemin mutlaka  gerçekleşmesi gerektiğini bildirir. Fiil tabanına –meli, -malı ekleri getirilerek yapılır. (Sev-meli-y-iz)

Özellikleri:

a)      Bazı cümlelerde olasılık anlamıyla kullanılır. Geç kaldığına göre uyanamamış olmalı

b)      Gereklilik kipini alan bir fiilden sonra –dir ek-fiili getirilirse, kesinlik anlamı oluşur. Başarılı olmak isteyenler çok çalışmalıdır. Gereklilik kipinden sonra –dır ek-fiilinin kullanıldığı cümlelerde kesinlik zarfları kullanılırsa dil yanlışı olur. Başarılı olmak isteyenler mutlaka çok çalışmalıdır. (Yanlış)

1. Dilek-Şart Kipi: İşin, oluşun, hareketin gerçekleşmesi ,başka bir eylemin olması şartına bağlı olduğu durumlarda fiil tabanına –se, -sa ekleri getirilerek yapılır. Hem dilek hem de şart anlamı görülebilir. Çalışırsan kazanırsın.(Şart)  / Şimdi Konya’da olabilsem. (Dilek)

Diğer Özellikleri: a) –sa, -se ekini alan fiiller tekrarlanırsa,bu durumda “sadece” veya “en fazla” anlamları ortaya çıkar. Bu soruyu çözse çözse Murat çözer. (Sadece)  / Bu defter gitse gitse iki ay gider. (En fazla)

b) Olumlu ve olumsuz biçimlerinden sonra “de, da” bağlacı getirilirse şart anlamı ortadan kalkar, kararlılık ve eşitlik anlamları oluşur. Sen olsan da, olmasan da bu işi yapacağım. (Kararlılık)  / Sevse de olur, sevmese de (Eşitlik)

1. İstek Kipi: Eylemin yapılması veya yapılmaması istendiği durumlarda kullanılır. Ğenellikle birinci tekil ve birinci çoğul şahıslarda kullanılır. Fiil tabanına –e, -a ekleri getirilerek yapılır. Sev-e-lim, çalış-a-yım...

Diğer Özellikleri: a) İyi dilek sözleri istek kipiyle oluşturulmuştur. (Rastgele, uğurlar ola, kolay gele...)

b) Bazen soru amacıyla kullanılır. (Beni görünce meraklı bakışlarla konuştu: “Hayrola!”

d)      Bazı cümlelerde “öğüt, gereklilik ve emir” anlamları görülür. (Çiçekleri koruyalım, derste gürültü etmeyelim)

1. Emir Kipi : Eylemin yapılmasını veya yapılmamasını başkasından isteme durumunda kullanılır. DİKKAT : Emir kipinin eki yoktur. Buna göre kök halindeki bütün fiiller, emir kipindedir. Üçüncü tekil ve çoğul kişilere göre, emir kipinde çekimlenmiş fiillere –sin eki getirilir. (Gel-, dur-, otur-, /gelsin, dursun, otursun/gelsinler, dursunlar, otursunlar)

Özellikleri:

a)      İnsan kendi kendine emir veremeyeceği için emir kipi 1.tekil ve 1.çoğul kişilerde kullanılmaz.

b)      Emir kipi, cümlede bazen istek anlamı taşır. Allah’ım beni affet!

c)      Verilen emirleri yumuşatmak amacıyla ikinci tekil kişiye, ikinci çoğul kişiymiş gibi emir verilebilir. Ahmet Bey, buraya geliniz.

d)      Bazı ata sözü ve özdeyişlerde öğüt verme amacıyla kullanılır. Sakla samanı, gelir zamanı.

e)      Olumlu ve olumsuz biçiminin tekrarlanması “süreklilik, korkutma, boyun eğme” anlamları taşır. Akşama kadar yaz yaz, bıktık doğrusu (süreklilik) / Gelmeyin gelmeyin, görürsünüz siz! (korkutma) / Biz emir kuluyuz! Otur otur, kalk kalk! (Boyun eğme)

f)       Emir kipinin bazı kullanımları yalvarma ve dileme anlamları taşır. Allah’ım bizi koru. Allah korusun. Allah razı olsun.

NOT : Dilek kiplerini şöyle formüle edebiliriz: Melisa’ya  emir yok. (meli) (sa) y (a) , emir eki yok.

1 2 3 4 5 6 7 8 9 10